تاریخچه کاغذ

مقدمه

کاغذ از دیرباز یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین اقلام مصرفی برای تمام مردم دنیاست. کاغذها همواره نقشی فراتر از ابزاری برای مکاتبات شخصی و غیر شخصی داشته‌اند. کاغذها، ابزار ثبت و انتقال فرهنگ، دانش و هنر به آیندگان‌اند و به‌نظر می‌رسد سلطه تکنولوژی بردنیا، هنوز نقش تاریخی کاغذ را از بین نبرده است و امروز دانش‌های نوین بشری درخدمت کاغذ هستند تا انواع آنها را ارتقا بدهند. دراین نوشته با بررسی تاریخچه پیدایش و تکامل کاغذ همراه ما باشید.

مصر باستان؛ نقطه آغاز

هزاران سال قبل و پس از اختراع خط، مردم باستان نوشته‌های خود را به روی سفال و الواح گلی می‌نوشتند. بااینکه امروزه تعدادی از این سنگ‌نوشته‌ها موجود است و در موزه‌ها نگهداری می‌شود اما بیشتر آنها طی حوادثی مانند به زمین افتادن شکسته و به از بین می‌رفتند. ضمن اینکه به دلیل وزن و شکنندگی بالا امکان انتقال از جایی به جای دیگر را نداشتند. این دلایل باعث شد که اولین بار در مصر باستان، کاغذ اختراع بشود. کاغذهای نخستین که محصول این تمدن هستند از جنس پاپیروس بودند. آنها چند برگ پاپیروس را بهم می‌چسباندند تا نواری دراز  و طومارمانند به دست بیاید و سپس روی آن می‌نوشتند. به مرور زمان، نازکی ورقه‌های پاپیروس باعث شد هنگام نوشتن پاره بشود و از بین برود. این مسئله آنها را وادار کرد که از پوست حیوانات مختلف که دوام بیشتری داشت، به عنوان کاغذ استفاده کنند. استفاده از پوست حیوانات به عنوان کاغذ در بین تمدن‌های دیگر نیز رایج شد. به‌طوری که اوستا، کتاب زرتشتیان برروی دوازده هزار پوست گاو نوشته شده است. که این دلیلی بر استفاده از پوست حیوانات به عنوان کاغذ در ایران باستان است.

نمونه‌ای از کاغذ پاپیروس

تمدن چین؛ مرحله مهم تولید کاغذ

چینی‌ها پیشگامان تولید کاغذ در معنای امروزی‌اش هستند. آنها ابتدا با خردکردن درخت توت و مخلوط کردن تکه‌های مختلف چوب با آب، آن را به شکل خمیری در می‌آوردند. سپس این خمیر را درجای گرم و به شکلی بسیار نازک پهن می‌کردند تا مهیای نوشتن شود. این اولین‌باری است که در تاریخ، مردمانی از چوب درخت‌ها و خمیر کردن آنها برای دستیابی به کاغذ استفاده کردند. به همین دلیل مبدا پیدایش کاغذ را چین باستان می‌دانند.

چینی‌ها علاقه‌ای به افشای راز ساخت کاغذ نداشتند و تا سال‌ها کسی نمی‌دانست آنها چطور کاغذ می‌سازند. درسال 133 ه.ق و درنتیجه جنگ‌های اعراب مسلمان با مردمان چین، مسلمانان تعدادی از آنها را اسیر کردند و با خود به سمرقند آوردند. تعدادی از این اسرا که صالح‌بن‌زیاد با خود به سمرقند آورده بود، مردمانی بودند که درساخت کاغذ مهارت داشتند. سکونت چینی‌ها در سمرقند باعث شد ایرانیان ساخت کاغذ را از آنها یاد بگیرند و توسعه بدهند. این باعث شد که تا چندوقت بعد، سمرقند به بزرگترین مرکز تولید و فروش کاغذ در جهان تبدیل بشود.

یکی از معروف‌ترین کاغذهایی که چینی‌ها می‌ساختند، خانبالیق نام داشت. خانبالیق واژه‌ای ترکی-مغولی‌ و نام پیشین پکن بوده که درلغت، به معنی پایتخت یا محل زندگی خان است. این کلمه در صنعت کاغذ، به کاغذهای رسمی مقواشکل و ضخیمی اطلاق می‌شود که چینی‌ها می‌ساختند. دلیل ضخامت این کاغذها، رسم‌الخط متفاوت الفبای چینی و لزوم نوشتن آن با قلمو بود تا درمقابل آب و سنگینی رنگ مقاوم باشد.

کاغذ در چین باستان

کاغذ در ایران؛ نقطه اوج

نخستین کاغذی که ایرانیان ساختند، کاغذ سمرقندی نام داشت. این کاغذ اختصاصا برای کتابت خوشنویسان ساخته شده بود اما کیفیت بالای آن موجب شد به مرور برای نوشتن آثار مهم ادبی و تاریخی نیز کاربرد داشته باشد. حتی زمانی که بایسنقرمیرزا تصمیم گرفت تا قرآن و شاهنامه را به شکلی نفیس کتابت کند، از این کاغذ استفاده کرد. صفحاتی از این قرآن باقی مانده و درموزه آستان قدس رضوی از آن نگهداری می‌شود که همین مسئله دلیلی بر کیفیت بالای این کاغذهاست.

کم‌کم آوازه کیفیت کاغذهای سمرقندی درجهان پیچید و کشورهای دیگر علی‌الخصوص کشورهای اسلامی، برای نوشتارهای تاریخی و فرهنگی خود، این کاغذها را از ایران خریداری می‌کردند. این مسئله تولید کاغذ درایران را افزایش داد و موجب شد مردم درشهرهای دیگر نیز مانند بخارا به کاغذسازی بپردازند. نامگذاری کاغذها براساس شهر تولیدشان بود و علاوه بر کاغذ سمرقندی و کاغذ بخارایی، کاغذ دولت‌آبادی و کاغذ آملی هم وجود داشتند که محل ساخت‌شان، دولت‌آباد در نزدیکی ری و آمل در مازندران بود.

وفور کاغذ در ایران یکی از عوامل رشد آثار علمی و فرهنگی و همچنین برجای ماندن آنهاست. پژوهشگران تاریخی معتقدند که درگذشته دسترسی داشتن به کاغذ و امکان کتابت، یکی از مهم‌ترین عوامل گسترش تمدن‌ها بوده است. بنابراین می‌شود نتیجه گرفت که توانایی ساخت کاغذ، تاثیر انکارناپذیری در به وجودآمدن مراکز علمی و پرورش ادیبان و دانشمندانی مانند ابوریحان بیرونی، ابن سینا، فردوسی و نظامی داشته است.

برگی از شاهنامه نفیس بایسنقری

ایتالیا؛ تولید کاغذ در کارخانه

دراواسط قرن سیزدهم میلادی و درآستانه رنسانس، نخستین کارخانه کاغذسازی اروپا به نام فابریانو در ایتالیا تاسیس شد. دراین کارخانه کاغذ به روشی متفاوت تولید شد و ماده اولیه ساخت آن به‌جای چوب درختان، الیاف و پارچه بود. دراین کارخانه کارگران لباس‌های بازیافتی را پس از جدا کردن قسمت‌هایی مانند دکمه، به‌صورت نوارهای باریک برش می‌داند و و درطی چند مرحله همراه با آب و دیگر افزودنی‌ها، آن را به خمیر کاغذ بدل می‌کردند. این نخستین‌بار بود که کاغذ به شکل عمده و از متریالی غیر از چوب تولید می‌شد. درسال‌های بعد و درنتیجه رنسانس کارخانه‌های دیگری در کشورهای غربی مانند اسپانیا، آلمان و انگلیس به وجود آمد و اروپا را پس از سلطه طولانی‌مدت آسیا بر صنعت ساخت کاغذ، به قطب کاغذسازی جهان تبدیل کرد.

قرن بیست و یکم؛ پیش به سوی تغییر

پیشرفت‌های روزافزون تکنولوژی باعث شده تا نسل‌های جدید برای خواندن و نوشتن، علاوه برکاغذ انتخاب‌های دیگری نیز داشته باشند. از جمله اینکه درموبایل یا تبلت امکانات کاغذ را تجربه کنند. این مسئله زنگ خطری را برای صنعت کاغذ به صدا درآورده است. به همین دلیل طراحان و تولیدکنندگان محصولات کاغذی در سرتاسر دنیا، در تلاش هستند تا با همراه شدن با نیازهای نسل جدید و همچنان با مدد از تکنولوژی، به بقای موثر کاغذ کمک کنند.

شرکت ایمان نوت با ارائه جدیدترین محصولات کاغذی مانند دفتر، سررسید، و… امیدوار است تا تجربه منحصربه‌فردی از نوشتن و استفاده از کاغذ را برای تمام اقشار جامعه به‌خصوص دانش‌آموزان و دانشجویان فراهم آورد و از پرچمداران کمک به حفظ جایگاه تاریخی کاغذ دربین مردم باشد.